Башкаларга канча көп жакшылык жасасаң, ошончо көп кайтып келет

«Хуайнань-цзы» (Хуайнань акылмандуулары) — байыркы кытай философиялык трактаты, Батыш Хань доорунда падышалык үй-бүлөдөн чыккан Ван Люань жана анын шакирттери тарабынан түзүлгөн. Кытай ойчулу Лян Цичао «Хуайнань-цзы» Батыш Хань мезгилиндеги дао ойлорунун булактары болуп эсептелет деген. Бул чыгарма өзүнүн тереңдиги, улуулугу жана тартиптүү түзүмү менен айырмаланып, Хань доорунун мыкты философиялык эмгектеринин бири катары саналат.

Боорукерлик — адам табиятын кармап туруучу тирек, ал эми ырайымдуулук — топтолгон боорукерликтин күбөсү.

«Хуайнаньцзы» — бул жамааттык эмгек менен жаралган, мазмуну абдан кеңири байыркы кытай тексти. Ал Цинь династиясына чейинки ар түрдүү философиялык агымдардын идеяларын бириктирип турат. XX кылымда бул эмгек толугу менен англис жана япон тилдерине, кээ бир бөлүктөрү француз жана немис тилдерине которулган.

Бул макалада «Хуайнаньцзы» чыгармасынан 《缪称》бөлүмүнүн мазмуну сунушталат.

Баштапкы цитата мындай: «Жакшылык кылган адамга жакшылык кайтат;  кимдин кастыгы чоң болсо ал терең балээге жолугат».

Адам чоң сыйлык же натыйжа күтүп туруп, аз аракет кылса, аз каражат кошсо — бул логикага сыйбаган, ал тургай тарыхта кездешпеген көрүнүш болуп саналат. Бул ишенич акыры нааразычылык менен терс натыйжага гана алып келет.

Түшүндүрмө. Эгерде сен башкаларга берешендик менен мамиле кылсаң, алардан да ошондой мамиле кайтат. Эгер кастык терең болсо, андан келчү жамандык да терең болот. Айтмакчы, бирөөгө аз жардам берип туруп, чоң ыраазычылык алуу — бул сейрек кездешүүчү көрүнүш. Ошондой эле топтолгон жек көрүү сөзсүз түрдө жамандыкка алып келет.

Дао (Жол) — бүтүндөй нерселердин башаты; боорукерлик — адамдын табиятынын негизи; ырайымдуулук — топтолгон жакшылыктын белгиси; ал эми адилеттүүлүк — адамдардын жүрөгүн жараштырып, ар кимдин каалоолорун канааттандыруунун күбөсү. Ошондуктан, Дао бузулганда аны боорукерлик алмаштырат, ал эми боорукерлик начарлаганда ырайымдуулук менен адилеттүүлүк пайда болот. Ошондуктан, байыркы акылмандар башкаруу иштеринде Даого таянышкан, боорукерликке эмес. Ал эми орто кылымдагы падышалар башкарууда боорукерликке таянышкан, сырткы көрүнүштөгү ырайымдуулукка эмес.

Азыркы замандын монархтары өз өлкөлөрүн башкарып жатып, ырайымдуулук менен адилеттүүлүктү жоготуп алуудан коркушат. Урматтуу адам ырайымдуулук менен адилеттүүлүксүз жашай албайт; эгер алардан ажыраса, жашоо шартын жоготот. Ал эми каардуу адам өз каалоолорунан ажыраса, ошол замат жашоосунан да кол жууп калат. Ошондуктан, урматтуу адам ырайымдуулук менен адилеттүүлүктү жоготуп алуудан коркот, ал эми каардуу адам өз кызыкчылыгынан айрылуудан чочулайт. Ким эмнеден коркот — ошону карап туруп, урматтуу адам менен жаман адамды айырмалоого болот.

«Чжоу И» (И-цзин жана анын түшүндүрмөлөрү) мындай дейт: «Эгер сиз жол көрсөткүчсүз, эликти кубаласаң, ага эч качан жете албайсың — ал тоолорго, токойлорго качып кетет. Урматтуу адам муну түшүнүп, кубалоону токтотот, анткени мындан аркы аракеттер кооптуу жагдайга алып келиши мүмкүн».

Түшүндүрмө. Эгерде сен башкаларга айкөлдүк менен мамиле кылсаң, ошол эле мамиле кайтып келет. Эгер сен чоң кастык кылсаң, анын артынан сөзсүз чоң жамандык келет. Башкаларга кичинекей жардам берип туруп, чоң ыраазычылык алуу сейрек болот. Ошол сыяктуу эле, чогулган кастык сөзсүз бир күнү жамандык алып келет. Мындайча айтканда, акылман адам башкалар менен кантип мамиле кылууну билет, ошондуктан башкалардан кандай жооп алаарын да билет.

Акылман адамдын адамдарга жана нерселерге болгон мамилеси — жолдун ортосуна шарап куюлган кумура коюп, ошол жактан өтүп жаткан ар кимге сунгандай. Ким канча ичет — бул анын ичимдикке болгон чыдамдуулугуна жараша болот. Ар ким өзүнө ылайык ичет.

Ошондуктан, эгер сен бир адамдын урмат-сыйына жетсең, бул жүз адамдын сага болгон жакшы мамилесин ойготот. Эгер адам өзүнүн кол алдындагыларга өзүнө каалаган мамилени кылса, анда кайсы кызматкер аны сүйбөйт? Эгер адам өз башчыларына өз кызматкерлеринен талап кылгандай мамиле кылса, кайсы башчы муну баалабайт?

«Ши цзин» китебиндеги бир цитатада мындай деп айтылат: Чжоу династиясынын негиздөөчүсү У-ван ар бир адамга кам көрүүдөн баштаган. Ошондуктан ал улуу адамгерчиликти топтой алган.

Бийик сиңирилген эмгек же жакшылыктар чоң нерсе болуп саналат, ал эми адамдарга жасалган жөнөкөй жакшы иштер  кичинекей көрүнүш сыяктуу. Бирок сый-урмат — дал ошол майда, күнүмдүк жакшылык иштерден башталат.